Son yıllarda Osmanlı sosyal hayatı ve şehirleri ile ilgili çalışmaların sayısı gün

geçtikçe artmaktadır. Osmanlı döneminin gündelik yaşamını yansıtmak ve bu

döneme ışık tutmak gayesiyle hazırlanan bu çalışmalarda, şehirlerdeki toplumsal

yaşam muhtelif açılardan değerlendirilmektedir. Takdîr edileceği üzere Osmanlı

şehirlerinin siyasî, idarî ve sosyal tarihini hakkıyla ortaya koymak, öncelikle mahallî

kaynaklar üzerinden yapılacak tetkiklerle mümkündür. Osmanlı şehirlerinde,

şer‘î mahkemeler tarafından tutulmuş olan kayıtlar, yaşanılan dönemlerin mühim

birer aynaları olup her biri önemli birer mahallî kaynak ve kıymetli birer belge

özelliği taşımaktadır.

Peygamberler diyarı Şanlıurfa, tarih boyunca dinî ve kültürel anlamda önemli

bir merkez olmuş, sahip olduğu bu mirası Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra

da muhâfaza etmiş bir şehrimizdir. İnsanoğlunun ilk yerleşimlerinden biri kabul

edilen ve bu bakımdan geçmişi çağlar öncesine kadar giden bu şehrin, yakın dönem

sosyo-kültürel tarihini arşiv kaynakları ışığında ortaya koymak, bugün sahip

olduğu mirasın daha iyi anlaşılmasına katkı sağlaması bakımından ehemmiyet arz

etmektedir. Urfa’nın XIX. asrın ikinci yarısındaki sosyal hayatını ortaya koymak

amacıyla hazırladığımız bu eserde, şehrin mahallî kayıt ve kaynakları olan kadı

sicilleri esas alınmıştır. Araştırmamızda bu sicillerden elde edilen hukukî, siyasî,

idarî, ekonomik ve sosyal tarihe ait bilgiler sayesinde, yerel düzeyde Urfa şehrinin,

genel anlamda Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyıldaki sosyal hayatının ortaya

konulması amaçlanmıştır.

Çalışmamız giriş ve beş ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında konunun

temel kaynakları olan Urfa Kadı Sicilleri tanıtılmış ve çalışma boyunca istifade

edilen diğer kaynaklara temas edilerek Urfa’nın XIX. yüzyılın ikinci yarısında

Osmanlı yönetimindeki siyasî ve idarî durumu incelenmiştir. Birinci bölümde

Urfa’nın söz konusu dönemdeki demografik yapısı, yani etnik, dinî ve fizikî hususiyetleri

ortaya konulmuş, şehirde yaşayan Müslim ve gayrimüslim unsurların

ikâmet muhitleri ve nüfuslarının tesbitine çalışılmıştır. İkinci bölümde, aile hayatının

önemli unsurları olan nişan, evlenme, mehir, başlık, aile içi problemler ve

boşanma ile birlikte miras konusu incelenerek, tereke kayıtları üzerinden ailelerin

sosyo-ekonomik durumuna dâir çeşitli değerlendirmeler yapılmıştır.