Streszczenie

Międzynarodowa konkurencyjność branż, w warunkach postępujących procesów integracyjnych i globalizacyjnych, stanowi ważny i aktualny obszar badawczy w ekonomii. Otwarcie gospodarek oraz swobodny przepływ towarów, osób, kapitału i świadczenia usług skutkują bowiem wzmożoną walką konkurencyjną między podmiotami gospodarczymi z różnych krajów. Złożoność i wielowymiarowość zagadnienia międzynarodowej konkurencyjności sprawia jednak, że niezwykle trudne jest jej określenie i kwantyfikacja. W literaturze przedmiotu występuje nadmiar definicji konkurencyjności, a żadna z nich nie uzyskała powszechnej akceptacji. Brakuje ponadto jednolitej metodyki badania konkurencyjności branży oraz opracowań, które w sposób kompleksowy ujmują tę tematykę. Tymczasem to zagadnienie wymaga cyklicznego monitorowania i oceny.

Celem przeprowadzonych badań było opracowanie modelu pomiaru międzynarodowej konkurencyjności branży i jego weryfikacja na przykładzie przemysłu spożywczego krajów członkowskich Unii Europejskiej. W pracy wykonano szerokie studia literaturowe i usystematyzowano wiedzę z zakresu konkurencji, konkurencyjności i delimitacji branży oraz kompleksowego przeglądu dotychczasowych metod pomiaru konkurencyjności na poziomie branży, a także przeanalizowano dostępne dane statystyczne w międzynarodowych bazach. Następnie przedstawiono nowatorski model oceny międzynarodowej konkurencyjności na poziomie branży. W procesie budowy modelu oceny konkurencyjności branży, dokonano dekompozycji tego pojęcia na pozycję konkurencyjną, informującą o uzyskanych wynikach konkurencyjnych oraz potencjał konkurencyjny, wyznaczający trwałość uzyskanych przewag konkurencyjnych. Następnie dobrano zestaw wskaźników opisujących te dwie kategorie. W odniesieniu do potencjału konkurencyjnego, były to: udział kraju w łącznej liczbie przedsiębiorstw unijnego branży, produktywność pracy, jednostkowe koszty pracy, udział przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie w ogólnej liczbie przedsiębiorstw branży, a pozycji konkurencyjnej: udział w eksporcie, wskaźnik pokrycia importu eksportem oraz rentowność branży. Następnie wskazano dwie metody zaawansowanej wielowymiarowej analizy statystycznej, które umożliwiły kompleksową i zagregowaną ocenę konkurencyjności branży. Zastosowano metodę Warda z grupy hierarchicznych metod aglomeracyjnych, która umożliwia nieliniowe porządkowanie badanych obiektów. Metoda ta pozwala wyodrębnić ze zbioru danych, jednorodne pod względem analizowanych czynników podzbiory tych obiektów (grupy państw). Drugą wskazaną metodą była metoda wzorcowa konstrukcji wskaźnika syntetycznego, która umożliwia liniowe porządkowanie, tj. ustalenie hierarchii obiektów ze względu na określone kryterium (potencjał konkurencyjny, pozycja konkurencyjna, międzynarodowa konkurencyjność). W pracy zaproponowano także metody analizy statystycznej i modelowania ekonometrycznego do badania współzależności i związków przyczynowo-skutkowych między potencjałem i pozycją konkurencyjną. Były to współczynniki korelacji liniowej Pearsona, diagramy korelacyjne (ang. scatter plot), a także modele regresji panelowej. Analiza danych panelowych umożliwiła ocenę konkurencyjności jednocześnie w wymiarze czasowym i przestrzennym. Równoczesne uwzględnienie informacji o krajach, a także ich charakterystyk w czasie umożliwiło zredukowanie błędów pomiarów i zwiększenie mocy informacyjnej modeli.

Na podstawie zaproponowanej metodyki przeprowadzono wielowymiarową ocenę międzynarodowej konkurencyjności przemysłu spożywczego we wszystkich krajach członkowskich UE, zbudowano rankingi oraz typologię tych krajów. Z przeprowadzonych badań wynika, że najwyższym poziomem potencjału konkurencyjnego przemysłu spożywczego w latach 2007-2015 odznaczały się kraje „starej” UE, takie jak: Włochy, Francja, Belgia, Niemcy oraz Irlandia,  pozycji konkurencyjnej - Irlandia, Hiszpania, Holandia i Polska, a międzynarodowej konkurencyjności (uwzględniającej jednocześnie potencjał i pozycję konkurencyjną) – Irlandia, Włochy, Holandia, Hiszpania, Belgia, Niemcy i Francja. O wysokiej międzynarodowej konkurencyjności przemysłu spożywczego w Irlandii zdecydowała głównie przewaga w produktywności pracy, relatywnych kosztach pracy, innowacyjności i rentowności, we Włoszech – potencjał produkcyjny, a także innowacyjność, produktywność pracy oraz relatywne koszty pracy, w Holandii i Hiszpanii – wyniki w handlu zagranicznym, w Belgii – innowacyjność oraz relatywnie niskie koszty pracy, w Niemczech – wielkość potencjału produkcyjnego i innowacyjność branży, udział w eksporcie, a we Francji – potencjał produkcyjny i udział eksporcie. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono ponadto statystycznie istotną zależność o charakterze liniowym między syntetycznym wskaźnikiem potencjału a syntetycznym wskaźnikiem pozycji konkurencyjnej przemysłu spożywczego. Na podstawie utworzonych modeli regresji panelowej odnotowano istotny wpływ wskaźników produktywności pracy, jednostkowych kosztów pracy oraz potencjału produkcyjnego na poziom pozycji konkurencyjnej. Nie potwierdzono natomiast statystycznie istotnego związku przyczynowo-skutkowego między wybraną miarą innowacyjności a wskaźnikami opisującym pozycję konkurencyjną przemysłu spożywczego na rynku wewnątrzunijnym.

Opracowana i zastosowana do oceny konkurencyjności przemysłu spożywczego metodyka ma charakter uniwersalny. Przedstawiony autorski model badawczy może być stosowany do oceny konkurencyjności także innych branż, sektorów i gałęzi gospodarki. Z tego względu jego utworzenie ma szeroki wymiar aplikacyjny. Model stanowi bowiem narzędzie mogące służyć monitorowaniu konkurencyjności branż w ujęciu przestrzennym na podstawie cyklicznie gromadzonych danych. Z rezultatów takich analiz mogą korzystać różnego rodzaju podmioty gospodarcze. Pojedyncze przedsiębiorstwa mogą uzyskać informacje dotyczycące zyskowności i atrakcyjności branży, a także elementów decydujących o zdobywaniu i utrzymywaniu wysokiej pozycji konkurencyjnej pomiotów danej branży na rynkach międzynarodowych. Określenie branż posiadających trwałe przewagi na rynkach międzynarodowych może być z kolei przydatne organom władzy państwowej oraz instytucjom samorządowym w zakresie formułowania wytycznych dotyczących polityki gospodarczej oraz budowania konkurencyjności całej gospodarki, która w znacznym stopniu opiera się na konkurencyjności poszczególnych branż.

W końcowej części pracy, na podstawie zrealizowanego postępowania badawczego, zostały sformułowane pewne uwagi o charakterze metodycznym oraz wskazane ograniczenia oceny międzynarodowej konkurencyjności branży, które dostrzeżono na każdym etapie prowadzonych analiz. Dotyczyły one definiowania konkurencyjności, klasyfikacji i dostępności danych statystycznych, przyjętych wskaźników oraz zastosowanych metod statystycznych i ekonometrycznych. Wskazano także kierunki dalszej eksploracji tematyki. Przedstawione w pracy rozważania uzupełniają lukę badawczą o charakterze metodycznym i poznawczym występującą w dotychczasowym dorobku nauk ekonomicznych.